TEORIA PISANIA WIERSZA

Christine

Jak się już trochę w życiu napisało lub chciałoby się napisać, to nieodzownym staje się poznanie kilku fachowych określeń, żeby jak krytycy zaczną kręcić nosem wiedzieć o co im chodzi. W przeróżnych książkach pisanych na potrzeby studentów filologii znaleźć można co prawda stosowne definicje ale wyglądają one zazwyczaj tak:

WIERSZ (łac. versus): komunikat językowy zorganizowany w
określony sposób znaczeniowo i brzmieniowo, przeciwstawny prozie.
fundamentem wiersza jest podział na wersy, są to równorzędne wierszowe
jednostki.

albo co gorsza tak:

SYSTEMY NUMERYCZNE: w. oparte na liczbowych miernikach równowartości
rytmicznej, np. na liczbie sylab, stop, zestrojów akcentowych, na liczbowo
wyznaczonym miejscu średniowki czy klauzuli.

No i jak mawia prosty lud: "Bądź tu mądry i pisz wiersze"!
Z potrzeby objaśnienia i odczarowania tego typu definicji powstał właśnie niniejszy wykładzik. Może na początek odczarujemy z powyższej definicji kilka pojęć a potem się zobaczy.

- "liczbowe mierniki równowartości rytmicznej" to po ludzku równa liczba sylab (każdy wie co to) lub stóp (tu już nie każdy wie a raczej każdy wie bo mam nadzieję myje codziennie ale to nie o te stopy chodzi. Chodzi o "stopy rytmiczne" czyli układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Ale o tym potem.)

- "średniówka" to takie miejsce w środku wersu, w którym po określonej liczbie sylab lub stóp kończy się wyraz (trochę upraszczam ale o to chodzi). Jeżeli te wyrazy kończące się na średniówce się rymują to dostajemy "rym średniówkowy"
Na przykład:

Liczyłem sylaby w mym wierszu do baby
lecz jestem w tym słaby. Zapytam Barnaby.
"sylaby" i "słaby" tworzą tu rym średniówkowy po szóstej sylabie wersu. Wers ma dwanaście sylab, więc średniówka wypada w połowie. Taka średniówka bardzo rytmizuje wiersz i sprawia, że rytm staje się wręcz marszowy.

- "klauzula" to oczywiście końcówka wersu. To co się ma zazwyczaj rymować Smile

STOPA:

Co to takiego w końcu ta stopa? Ano każdy wyraz w języku polskim się gdzieś akcentuje. Zazwyczaj na przedostatniej sylabie. Zobaczmy jak to wygląda w przykładowym wierszyku. Podzielimy sobie go na sylaby i zobaczymy która jest akcentowana:

|Li |czy |łem |sy |la |by |w mym |wier |szu |do |ba |by |
|lecz |je |stem |w tym |sła |by. |Za |py |tam |Bar |na |by.|

No to teraz napiszmy sobie które sylaby są akcentowane:
( _ - oznacza nieakcentowaną sylabę a / - akcentowaną)

_ / _ _ / _ _ / _ _ / _
_ / _ _ / _ _ / _ _ / _

Widzicie jak równo? Mamy równy rozkład akcentów w wersach i równą liczbę sylab. Taki wiersz nazywa się "sylabotonicznym". "sylabiczny" to jak ma tylko równą liczbę sylab a "toniczny" jak ma równą liczbę stóp rytmicznych. No dobra ale co to do cholery te stopy? Zapiszmy sobie wierszyk tak:

_ / _ _ / _ _ / _ _ / _
_ / _ _ / _ _ / _ _ / _

Widzicie? Powtarza się jeden układ. Taki układ _ / _
nazywają właśnie "stopą rytmiczną". W języku polskim mamy:
(najczęściej spotykane)

TROCHEJ czyli "/ _"
JAMB czyli " _ / "
DAKTYL czyli " / _ _ "
AMFIBRACH czyli "_ / _ "
ANAPEST czyli "_ _ /"
PEON III czyli "_ _ / _"

(inne, mniej popularne można znaleźć w wierszyku, który kiedyś popełniliśmy z Grażyną Leśniak p.t. Wierszyk bardzo dydaktyczny o biegu Wisły i stopach rytmicznych)
Zatem nasz wierszyk jest czterostopowcem amfibrachicznym
ze średniówką. Od razu inaczej brzmi no nie?

TROCHEJ (przykład)
Byłam kiedyś tam pod lasem wchodzę w las ten głębiej casem bo leśnicy chłop jest boski co spsedaje rózne proski
/ _ / _ / _ / _/ _ / _ / _ / _/ _ / _ / _ / _/ _ / _ / _ / _

Przykłady inych stóp wkrótce Smile)

ZESTROJE AKCENTOWE:

Zauważcie, że "w mym wierszu" oraz "w tym słaby" tworzą
jedność jeżeli chodzi o akcentowanie "w mym" i "w tym"
nie są akcentowane i dlatego są traktowane jak jeden wyraz.
To są właśnie te "zestroje".

...czyli parę słów o rymach i strofach
Pisanie do rymu ma ostatnio złą prasę. Są osoby, które uważają nawet, że rymy nadają się jedynie do pisania zabawnych wierszyków i tam ich miejsce. A PRAWDZIWA POEZJA rymami, jako ograniczeniem swobody wypowiedzi powinna się brzydzić. Mimo to, niżej podpisany uważa, że nie ma co chodzić na łatwiznę i rezygnować z tej dodatkowej jakości wiersza jaką jest rym.
Oprócz rymów ten wykładzik będzie o formie wiersza (również obecnie niepopularnej), czyli między innymi o tym jak napisać sonet, jak pisać tercyną albo jak napisać vilanellę. Oczywiście pisząc wiersz nie musimy go ubierać w takie sztywne szaty. To jest tak jak z pierniczkami na Boże Narodzenie - nie trzeba im nadawać jakiejkolwiek formy bo ciasto smakuje tak samo. Ale na choince zdecydowanie lepiej wyglądają w formie aniołka.

No to jedziemy.
Na początek kilka pojęć, żebyśmy wiedzieli o czym mówimy.

Wiersz (tego chyba nie muszę tłumaczyć?) może się dzielić na strofy (te takie kilka linijek pooddzielanych od siebie pustym miejscem). Każda strofa natomiast dzieli się na wersy (po ludzku - linijki tekstu).
Strofy mogą być otwarte lub zamknięte. Otwarte są wtedy gdy myśl jaką w nich wypowiadamy (zakładam, że wypowiadamy jakieś myśli) nie jest zamknięta w jednej strofie tylko swobodnie przełazi sobie pomiędzy. Na przykład tak:

Kiedy oglądam przez okno
białe zimowe pejzaże
czuję jak dłonią okropną
mróz poprzez szybę maże
i tylko to mnie powściąga -
ten mróz trupioblady i wielki
inaczej już dawno bym poszedł
do sklepu kupić uszczelki.
Myśl (jaka by ona nie była) przenika ze strofy pierwszej do drugiej. Jak się zapewne domyślacie strofa zamknięta jest przeciwieństwem otwartej, czyli myśl zamyka się w niej na przykład w sposób następujący:
Czuję dojmujący chłód
spoglądając na mroźne arabeski
Uszczelki
znowu podrożały
Strofy zamknięte są stosowane zazwyczaj w utworach nie posiadających regularnej budowy, jako dodatkowy element organizacji wiersza i dla uwypuklenia pewnych jego fragmentów. Ale my nie o tym. Wracamy do strof "klasycznych".
1. DYSTYCH
Najprostszą i najstarszą jest oczywiście dystych. Dystych to strofa o dwóch wersach które się rymują. Czyli na przykład tak:
Nie pomoże człek ni duch
gdy się ma nieświeży chuch
Nie pomoże strach ni lęk
kiedy się nie myje szczęk

2. STROFA CZTEROWERSOWA
Chyba najbardziej popularna. Występuje w kilku odmianach różniących się układem rymów. Najprostszym oczywiście jest układ aabb:
Kiedy pada deszcz za oknem
siedzę w domu i nie moknę
chyba, że sąsiada z góry
szwagier reperuje rury
Równie popularnym układem jest układ abab:
Gdy za oknem deszczyk pada
w domu sucho, świerszczyk zagra
Bo u góry brak sąsiada -
zmienia rury w domu szwagra
Trzecim często spotykanym układem jest układ abba:
Leje mocno, wieczór ciemny
sąsiad trumnę ma ze stali
bo ze szwagrem zakładali
instalację na gaz ziemny
3. TERCYNA
Tercyna to strofa trzywersowa o przeplatających się rymach aba bcb cdc (i tak dalej aż do końca alfabetu). Przykładem może być Napis na Bramie i Boska Komedia niejakiego Dantego.
Podstawowym problemem przy pisaniu tercyną jest to, że ciężko jest skończyć. Taki Dante na przykład miał z tym spory kłopot.
4. SEKSTYNA
Brzmi nieźle no nie? Sam zastanawiałem się czy nie nazwać tak córki. Ale kto by ją potem zechciał gdyby dowiedział się że jest to: "zwrotka sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, o układzie rymów ababcc", czyli coś takiego:
Gdzie bym nie poszedł, czego bym nie robił
zawsze coś nie tak, zawsze coś poknocę
kiedyś przyjechał mój kuzyn z Nairobii
i ledwie wysiadł - zepsułem mu procę
Jak z tym schorzeniem byłem u lekarza
to mu rozbiłem lampę z korytarza
5. OKTAWA
Oktawa jest bardzo podobna do sekstyny.
Po prostu abababcc (dodatkowe dwa wersy):
Ledwiem przyjechał a tu taka strata
proca na słonie rozbita w kawałki
Ta proca, którą zmajstrował mi tata
całkiem zepsuta. A w lufce na strzałki
pełno paprochów przez tego wariata
bo przez nią palił swoje niedopałki
W dodatku nosił mój pasek od spodni
Jak go odnaleźć w ruinach przychodni?
Zauważyliście tę średniówkę po pięciu sylabach? To cecha jedenastozgłoskowca - podział wersu na 5 sylab przed średniówką i 6 po.
6. STROFA SAFICKA
Strofa saficka, to zwrotka czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są jedenastozgłoskowe a ostatni pięciozgłoskowy (czyli taki jedenastozgłoskowy obcięty po średniówce). Układ rymów np. aabb:
Nie ma, nie będzie, przepadło na wieki
żegnaj paseczku. Spod smutnej powieki
łza słona spływa i jak rzeka płynie...
Wstrętny kuzynie!!
7. SONET
Sonet jest formą bardzo starą (używali go już Dante z kolegą Petrarką). Składa się z czternastu wersów tworzących dwie zwrotki czterowersowe i dwie trzywersowe. Układ rymów abba abba cdd cee. Lokalnym mistrzem sonetu jest oczywiście marco ale i mi się zdarza. Na przykład taki:

Za starą jak świat cały chałupą Macieja
leżeliśmy na sianie dzisiaj rano zżętym
sennym wzrokiem gładziłem Twe wyniosłe pięty
Ty szukałaś guzika, lecz Twoja nadzieja
na jego znalezienie nikła. Nie, to nie ja
ja przecież bym nie urwał. Och Antoni święty
próżne moje przysięgi, próżne i wykręty
Ty i tak we mnie tylko widziałaś złodzieja
Guzikoman grabieżca - takie teraz miano
nosić miałem po wieki jak plamę na czole.
Jutro może się zjawisz w tej starej stodole
gdzie dzisiaj świeżo zżęte pochowają siano
Póki starczy guzików będzie trwała miłość
potem tylko agrafki. Po co mi to było...

8. VILANELLA
To jest dopiero monstrum! Pogromca wierszokletów! Proszę Pań i Panów - przed Państwem VILANELLA!
Utwór-potwór złożony z 19 linijek na dwa rymy, o strukturze:
A1
b
A2
a
b
A1
a
b
A2
a
b
A1
a
b
A2
a
b
A1
A2
gdzie wersy oznaczone jako A1 i A2 powtarzają się na przemian i na końcu. Wersy te stanowią dominujący element wiersza i powinny być nośnikiem najmocniejszej treści. Przykładem może być np. coś takiego ale naprawdę piękne przykłady vilanelli można znaleźć w tomiku "Chirurgiczna Precyzja" Stanisława Barańczaka.

9. TRIOLET
Triolet to strofa ośmiowersowa (tworząca zazwyczaj samodzielny utwór. Podobnie jak sonet zresztą). Ze względu na powtarzanie dwóch pierwszych wersów idealna do zastosowań dydaktycznych. Charakteryzuje się powtarzaniem pierwszego wersu w wersach czwartym i siódmym a drugiego w ostatnim. Układ rymów abaaabab:
Kiedy uderzysz się młotkiem
boleć Cię będzie niechybnie
Nie kojarz tego z łaskotkiem
kiedy uderzysz się młotkiem
Mój ojciec (twoim był przodkiem)
mówił wieczory mi i dnie:
"Kiedy uderzysz się młotkiem
boleć Cię będzie niechybnie"
II. RODZAJE RYMÓW
Rymy, jak wszystko bywają różne.
a. Zasadniczo rozróżniamy dwa rodzaje rymów: męskie i żeńskie.
Rymy żeńskie sprowadzają się do powtórzenia półtorej ostatniej sylaby wyrazu. Np:
krowa - teściowa
krążenie - jelenie
ratunek - trunek
etc.
Rymy męskie polegają na powtórzeniu tylko ostatniej sylaby lub jej części. Są przez to krótsze i nadają wierszowi ostrzejszy charakter:
teść - jeść
zbyt - tryt
ból - kul
b. Rymy dzielimy ponadto na dokładne i niedokładne. Powyższe przykłady są przykładami rymów dokładnych. Niedokładne to np.:
zbyt - świt
krążenie - premie
turysta - przystań
Jak widać rym można również tworzyć korzystając z tego, że niektóre głoski (literki) wymawiają się podobnie a inne z kolei wymawiają się mniej wyraźnie (np. to końcowe ń w 'przystań').
c. Oprócz tego rymy możemy podzielić na bogate i ubogie. Bogate (zwane głębokimi) są rymy, które nie poprzestają na jednej sylabie ale powtarzają większą część wyrazu. Np.:
ognisko - nisko
stropy - stopy
kukułeczka - kółeczka
Rymy ubogie, to owe sławne, ulubione w disco-polo:
mnie - cię
się - eee
(w refrenie na przykład)
d. Rymy gramatyczne, zwane częstochowskimi polegają na "wykpieniu" się przy poszukiwaniu rymu standardowymi końcówkami powstającymi w procesie odmiany wyrazów. Przykłady:
spadając - kicając
wzdychanie - kichanie
kochałem - zaspałem
e. Rymy banalne i rzadkie. Liczba wyrazów rymujących się do danego wyrazu jest ograniczona. Niekiedy nawet silnie ograniczona (vide 'gwóźdź'). Dlatego rymy często używane "wycierają się" i kończą w szufladce z napisem "banalne". Rymy rzadkie, to rymy które trudno jest użyć w wielu kontekstach. Najczęściej powstają poprzez zestawienie z nazwą geograficzną, terminem naukowym lub egzotycznym słowem.
f. Asonanse i konsonanse. Asonans to rym, w którym rymują się tylko samogłoski. Na przykład:
trzepot - niebo
pojutrze - kluczem
potop - motor
Konsonans jest spotykany o wiele rzadziej i polega na powtórzeniu spółgłosek.